Museumcollectie Afrikamuseum zorgt voor een doorbraak in parasietenstudie van Tilapia

Een Belgisch-Congolees-Frans onderzoeksteam heeft aangetoond dat bij de introductie van de Nijltilapia in het Congobekken acht parasietensoorten meegelift zijn. Drie daarvan zijn overgesprongen naar inheemse tilapiasoorten. Bij het onderzoek speelden vissen uit de collecties van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika een belangrijke rol als vergelijkingsmateriaal voor recente specimens. De studie, recent gepubliceerd in Biological Invasions, illustreert het belang van natuurhistorische collecties als venster op ecosystemen uit het verleden.

Het Congobekken herbergt de grootste visdiversiteit in Afrika. Ongeveer 1000 soorten vissen leven in het gebied, waarvan 65 procent endemisch is. De vissen zijn van groot economisch belang, voor visvangst en aquacultuur. De lokale bevolking haalt minstens 30 procent van zijn dierlijke eiwittenbehoefte uit de lokale vissen, met grootschalige kweekprogramma’s voor gevolg. In Afrika ten zuiden van de Sahara vertegenwoordigt de Nijltilapia (Oreochromis niloticus) en zijn hybriden meer dan 75 procent van de tilapiaproductie. De soort past zich gemakkelijk aan nieuwe omgevingen aan, wat haar populariteit als kweekvis verklaart. Tussen 2000 en 2015 is de productie van tilapia wereldwijd vervijfvoudigd, tot meer dan 5 miljoen ton per jaar. De vis wordt vandaag geteeld in 140 landen.

Het grote aanpassingsvermogen maakt de soort tegelijkertijd ook sterk invasief. Zo is in het Victoriameer de inheemse tilapiasoort (Oreochromis esculentus) gedecimeerd in nauwelijks 30 jaar tijd na de introductie van de Nijltilapia. De introductie van een nieuwe soort komt echter zelden alleen. Een vis die in een nieuw habitat zijn intrede doet, neemt vaak ook zijn parasieten mee. In sommige gevallen kunnen deze parasieten de inheemse vissoorten infecteren. Of het omgekeerde kan ook gebeuren: de parasieten van de inheemse vissoorten vallen de nieuwkomers aan.

Een Belgisch-Congolees-Frans onderzoeksteam heeft het overspringen van parasieten tussen soorten onderzocht voor verschillende parasitaire Monogenea-platwormen die zich in de kieuwen van vissen nestelen. Er was nog maar weinig onderzoek naar gebeurd in Sub-Saharaans Afrika, hoewel de eerste Nijltilapia’s al werden geïntroduceerd in Congo tegen het einde van de jaren ’40.

Vraag daarbij was hoe d eonderzoekers zeker konden zijn of de platwormen die nu bij de vissen uit een bepaalde regio voorkomen, er al waren voor die introductie of eerder samen met de Nijltilapia hun intrede hebben gemaakt. Bij dat onderzoek speelde de collectie van het Afrikamuseum een voorname rol. Natuurhistorische collecties in musea bevatten soms specimens van meer dan honderd jaar oud. Daarom zijn ze uitgelezen getuigen van natuurlijke omgevingen uit het verleden.

“De collecties van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika herbergen talrijke tilapiasoorten die verzameld werden vóór de eerste introducties van andere tilapiasoorten voor visvangst of -teelt”, legt Michiel Jorissen uit, doctoraatsstudent aan de Universiteit Hasselt en het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. “Als we de kieuwen van de vissen van dichtbij bestuderen, vinden we nog steeds de parasieten terug die toen op de vis leefden. Door dan de parasieten op de oude visspecimens te vergelijken met de parasieten op recente exemplaren, konden we de geschiedenis van de parasietenfauna achterhalen.”

Veelvuldige parasietenuitwisselingen in het Congobekken

De onderzoekers konden zo aantonen dat de Nijltilapia acht soorten parasitaire platwormen in het Congobekken heeft binnengebracht. Van die acht infecteren er drie ook de inheemse vissoorten.

Het omgekeerde is gebeurd bij de Roodborsttilapia (Coptodon rendalli), een soort die in Beneden-Congo is binnengebracht. De parasieten van deze vis zijn volledig vervangen door soorten die normaal de inheemse tilapiasoorten infecteren.

“We weten dat co-introductie en transmissie van parasieten (of pathogenen) naar andere soorten zonder ernstige gevolgen kan verlopen, maar ze kunnen evengoed rampzalig zijn”, zegt Michiel Jorissen. “De huidige COVID-19-crisis is daar een duidelijk voorbeeld van, maar er zijn er nog veel andere. Zo heeft de introductie van een wormparasiet, die nauw verwant is aan de parasieten in deze studie, de zalmpopulatie in Scandinavië gedecimeerd. In Afrika worden parasieten nauwelijks bestudeerd op het vlak van biologische invasies en hun gevolgen. Onze studie wil hier verandering in brengen, en aandacht vestigen op het belang van museumcollecties in deze actuele problematiek.’

Publicatie: M. Jorissen, T. Huyse, A. Pariselle, S. Wamuini Lunkayilakio, F. Muterezi Bukinga, A. Chocha Manda, G. Kapepula Kasembele, E. J. Vreven, J. Snoeks, E. Decru, T. Artois, M.P.M. Vanhove (2020) Historical museum collections help detect parasite species jumps after tilapia introductions in the Congo Basin, Biological Invasions