français
De Zwitserse Amerikaan Louis Agassiz (1807-1873) is ‘s werelds meest bekend glacioloog. Kort na zijn dood vereeuwigde Henry Ulke, ‘painter of presidents’, zijn beeltenis met een schitterend olie-schilderij. Het doek werd in 1877 aangekocht door het Amerikaanse Capitool, maar raakte kort daarna verloren. Bijna 150 jaar later vond de Belgische haaienonderzoeker Frederik Mollen het portret per toeval terug op een veiling in New York. De ontdekking is van groot artistiek én historisch belang. Het doek verkeerde echter in zeer slechte staat. Op advies van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel (KIK) volgde een grondige restauratie, uitgevoerd door expert Sarah Pesesse (Universiteit Luik). Het historisch onderzoek naar het schilderij leverde tal van verrassende resultaten op die vandaag verschenen in Swiss Journal of Palaeontology.
“Onze onderzoeksgroep is al jaren op zoek naar een belangrijk boek van Agassiz, met name zijn vijfdelige monografie over fossiele vissen en in het bijzonderhaaienen roggen”, zegt Frederik Mollen. “Helaas hebben we het boek tot op vandaag nog niet tegen een betaalbare prijs kunnen vinden.”
In zijn zoektocht naar het boek botste ik wel op dit unieke schilderij. Van het boek bestaan er enkele honderdenexemplaren, maar van dit schilderij is er slechts één. “Volgens de veilingcatalogus hangt het origineel in het Amerikaanse Capitool (Washington DC), en betrof het aangeboden schilderij een duplicaat dat de schilder hield voor zijn persoonlijke collectie”, zegt Mollen. “Maar na contact met het Capitool bleek hun exemplaar al minstens 120 jaar zoek.“
Er werden documenten teruggevonden waaruit blijkt dat een commissie van het Capitool het bewuste doek nadien niet terug wimde nemen. Historisch onderzoek wijst uit dat er vermoedelijk maar één exemplaar van het doek bestaat, en dat het schilderij dus terugkeerde naar de schilder. Uit verder onderzoek blijkt nu dat de Vlaamse onderzoeksgroep geen duplicaat op de kop tikte, maar wellicht het enige exemplaar. Het schilderij is daarom van groot historisch en artistiek belang. Het werd sinds meer dan 120 jaar niet meer gezien.
“Het doek bevond zich in zeer slechte staat”, zegt Sarah Pesesse, kunstexperte en -restauratrice verbonden aan de Universiteit van Luik. “Het schilderij was vergeeld door het vernis, het doek vertoonde gaten, deuken en allerlei andere kleinere mankementen. Het was in een kritische toestand, en restauratie was absoluut nodig.”
Na advies van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), nam de Vlaamse onderzoeksgroep voor haaien en roggen contact opmet Pesesse, die de restauratie in goede banen leidde. “De restauratie van het schilderijwas een heuse uitdaging, maar gaf ook veel voldoening”, aldus Pesesse.
Louis Agassiz, de figuur die op het doek geportretteerd is, kreeg naam en faam door zijn werk over fossiele vissen, en met een werk over Alpengletsjers, dat verscheen in 1840. Op vraag van collega’s, trok hij in 1846 naar Amerika om een reeks lezingen te geven aan het grote publiek. Agassiz keerde niet meer terug, en liet daarbij zijn gezin in Europa achter. Hij werd professor aan de Universiteit van Harvard en richtte er het Museum voor Vergelijkende Anatomie op.
Agassiz was niet vies van veldwerk, en gaf ook vrouwen kansen om te studeren. Iets wat zeer ongebruikelijk was in die tijd. Maar Agassiz was ook de grootste tegenstander van zijn Europese tijdsgenoot Charles Darwin. Agassiz geloofde niet in de evolutietheorie, maar wel in het creationisme. Zo hield Agassiz vol dat de mens bestond uit verschillende rassen, elk verschillend geschapen. Hij probeerde dat ook te bewijzen, met fotomateriaal van Afro-Amerikaanse slaven, wat op vandaag een enorme smet legt op zijn carrière. In oudere biografieën werd dat aspect uit zijn curriculum steevast verzwegen, terwijl vandaag geregeld stemmen opgaan om namen van straten, scholen, bergtoppen en musea die naar Agassiz vernoemd zijn, te wijzigen.
De schilder Henry Ulke die het portret maakte, is minder bekend. Tijdens de mislukte Duitse revolutie van 1848 raakte hij gevangen in eigen land. Zodra hij terug op vrije voeten kwam, emigreerde ook hij naar Amerika, samen met twee broers. Samen richtten ze een fotostudio op in Washington DC en ontmoetten zo veel vooraanstaande burgers. Die foto’s gebruikte Henry Ulke vervolgens als basis voor zijn olieverfschilderijen. Ook Agassiz passeerde in zijn studio. Al snel werd Ulke beroemd als ‘painter of presidents’. Het portret van president Grant in het Witte Huis is bijvoorbeeld van zijn hand. Tijdens de Amerikaanse burgeroorlog was Ulke ook nauw bevriend met president Lincoln. Zo was Ulke aanwezig bij de moordaanslag op de president in Ford’s Theatre. De Ulke broers brachten de gewonde president over naar het Petersen-huis aan de overkant van de straat waar ze zelf lange tijd logeerden, en waar Lincoln de dag nadien overleed. De wereldbekende foto van het sterfbed van Lincoln werd door de Ulke broers genomen. Henry Ulke was meer dan een fotograaf en schilder. Hij was ook een voornaam amateur-bioloog, gespecialiseerd in kevers. Hij sloot zich aan bij een beruchte groep van amateur-onderzoekers, de zogenaamde Megatherium Club, die gevestigd was in het Smithsonian Institution te Washington DC. Agassiz kwam er geregeld op bezoek, en zo kwamen ze in contact.
In het archief van de Universiteit van Harvard vond Mollen een condoleance brief terug van de hand van Ulke, naar aanleiding van het overlijden van Louis Agassiz. Hierin omschrijft Ulke professor Agassiz als zijn gewaardeerde vriend. “De brief toont aan dat het postuum schilderij ook beschouwd kan worden als ultiem eerbetoon”, besluit Mollen.
Het doek krijgt nu een centrale plaats in de bibliotheek van de Vlaamse onderzoeksgroep voor haaien en roggen, een diergroep die Agassiz zeer nauw aan het hart lag.
De publicatie met het volledige verhaal vind je hier